N 3 pufa là gì? Các nghiên cứu khoa học về N 3 pufa

Giới thiệu về N-3 PUFA

N-3 PUFA (omega-3 polyunsaturated fatty acids) là nhóm axit béo không no đa nối đôi, trong đó liên kết đôi đầu tiên nằm ở vị trí carbon thứ ba tính từ đầu omega. Chúng không thể tự tổng hợp đủ trong cơ thể người và được xếp vào nhóm chất dinh dưỡng thiết yếu. Vai trò sinh lý của N-3 PUFA bao gồm điều hòa độ mềm của màng tế bào, hỗ trợ chức năng thần kinh, giảm viêm và bảo vệ sức khỏe tim mạch.

Cơ chế tác dụng của N-3 PUFA một phần nhờ việc thay thế axit arachidonic (omega-6) trên phospholipid màng tế bào, làm thay đổi cân bằng sản xuất eicosanoid có hoạt tính viêm. Eicosanoid từ EPA/DHA ít gây viêm hơn, góp phần điều hòa phản ứng miễn dịch và ngăn ngừa các bệnh mạn tính. Nhiều nghiên cứu lâm sàng và dịch tễ học đã chứng minh mối liên hệ giữa lượng N-3 PUFA đủ và giảm nguy cơ đột quỵ, bệnh động mạch vành.

• Thiết yếu: cơ thể không tự tổng hợp đủ
• Chức năng: màng tế bào, thần kinh, miễn dịch
• Hiệu quả lâm sàng: giảm viêm, bảo vệ tim mạch

Phân loại và cấu trúc hóa học

Bao gồm ba dạng chính: α-linolenic acid (ALA), eicosapentaenoic acid (EPA) và docosahexaenoic acid (DHA). ALA có 18 carbon và ba nối đôi tại vị trí Δ9,12,15 với công thức $C_{18}H_{30}O_{2}$. EPA gồm 20 carbon và năm nối đôi tại Δ5,8,11,14,17 với $C_{20}H_{30}O_{2}$. DHA gồm 22 carbon và sáu nối đôi tại Δ4,7,10,13,16,19 với $C_{22}H_{32}O_{2}$.

Độ không bão hòa cao làm N-3 PUFA nhạy cảm với oxy hóa, yêu cầu bảo quản lạnh và tránh ánh sáng. Các nối đôi methylene cách đều nhau góp phần tạo cấu trúc gập khúc, làm giảm nhiệt độ nóng chảy và tăng tính lỏng ở điều kiện sinh lý. Cấu trúc này cũng quyết định khả năng tương tác với enzym và thụ thể màng.

Loại	Công thức	Số nối đôi	Vị trí Δ
ALA	C18H30O2	3	9,12,15
EPA	C20H30O2	5	5,8,11,14,17
DHA	C22H32O2	6	4,7,10,13,16,19

• Đặc tính: dễ oxy hóa, cần chống oxi hóa (vitamin E)
• Cấu trúc gập khúc: ảnh hưởng độ lỏng màng
• Độ dài carbon và số nối đôi quyết định chức năng sinh học

Sinh tổng hợp và chuyển hóa

Trong cơ thể, ALA từ nguồn thực vật được chuyển thành EPA và DHA qua chuỗi kéo dài (elongase) và desaturation (Δ6-desaturase và Δ5-desaturase) chủ yếu tại gan. Tuy nhiên tỷ lệ chuyển đổi rất thấp: dưới 10% ALA → EPA và dưới 5% ALA → DHA, phụ thuộc yếu tố di truyền và dinh dưỡng.

Không gian của enzym desaturase giới hạn hiệu suất khi có sự cạnh tranh với axit omega-6. Do đó, tỷ lệ tiêu thụ ALA/LA (linoleic acid, omega-6) ảnh hưởng trực tiếp đến mức EPA/DHA sinh ra. Điều này giải thích khuyến nghị cân bằng omega-6 và omega-3 trong chế độ ăn để tối ưu hóa chuyển hóa.

• Enzym chính: Δ6-desaturase, elongase, Δ5-desaturase
• Tỷ lệ chuyển đổi thấp: <10% ALA → EPA, <5% ALA → DHA
• Cạnh tranh với omega-6: ảnh hưởng đến hiệu suất desaturation

Nguồn thực phẩm

Thực vật giàu ALA bao gồm dầu hạt lanh, hạt chia, hạt óc chó và dầu hạt cải. ALA dễ dàng hấp thu nhưng cần chuyển hóa mới phát huy tác dụng EPA/DHA. Thực phẩm chứa EPA/DHA chủ yếu là hải sản dầu lạnh như cá hồi, cá thu, cá mòi và dầu tảo dành cho người ăn chay.

Khuyến nghị FAO/WHO tiêu thụ hàng ngày ít nhất 250–500 mg EPA+DHA/ngày (FAO/WHO), tương đương 2 lần cá dầu/tuần. Viên nang dầu cá hoặc dầu tảo cung cấp EPA/DHA ở dạng triglyceride hoặc ethyl ester, giúp bổ sung nhanh cho người không dùng đủ thực phẩm tự nhiên.

Nguồn	Loại PUFA	Hàm lượng (mg/100 g)
Dầu hạt lanh	ALA	57.000
Cá hồi	EPA+DHA	2.200
Hạt chia	ALA	17.500
Cá mòi	EPA+DHA	1.500

• Dầu tảo: vegetarian EPA/DHA
• Chú ý nguồn bền vững, không ô nhiễm kim loại nặng
• Thực phẩm chế biến: nguy cơ oxi hóa PUFA

Hấp thu và dược động học

N-3 PUFA được hấp thu chủ yếu dưới dạng triglyceride và phospholipid qua tá tràng. Lipase tụy thủy phân triglyceride thành monoglyceride và acid béo tự do, hình thành micelle nhờ muối mật để hấp thu qua tế bào biểu mô niêm mạc.

Sau khi vào tế bào, acid béo được tái ester hóa thành triglyceride, gói vào chylomicron và đi vào hệ bạch huyết. Chylomicron chuyển vào tuần hoàn chung, acid béo được thải vào mô mỡ, cơ xương và gan để chuyển hóa hoặc dự trữ.

Thông số	Giá trị
Thời gian đến nồng độ đỉnh (Tmax)	4–6 giờ sau ăn
Thời gian bán thải (t1/2)	2–3 ngày đối với EPA/DHA tích lũy
Phân bố	Chủ yếu ở màng não (>30% DHA), tim, võng mạc
Chuyển hóa	β-oxy hóa ty thể, sản phẩm CO2 và H2O

• EPA và DHA thích hợp đo nồng độ phospholipid huyết tương để đánh giá hấp thu.
• Lipid máu phân tích sau 2–3 tuần bổ sung để ổn định nồng độ.
• Yếu tố cá thể (di truyền FADS1/FADS2) ảnh hưởng mạnh đến biến thiên dược động học.

Vai trò sinh lý

DHA chiếm >30% acid béo không no trong não, tạo độ linh hoạt cho màng tế bào thần kinh, hỗ trợ truyền dẫn synapse và phát triển thị lực. Trẻ sơ sinh bổ sung DHA đủ tháng có điểm phát triển thần kinh – tâm thần cao hơn so với nhóm đối chứng.

EPA và DHA là tiền chất của resolvin, protectin và maresin – các mediator chuyển hóa chống viêm. Chúng điều hòa biểu hiện cytokine (TNF-α, IL-6) và giảm hoạt hóa tế bào đơn nhân, giúp kiểm soát phản ứng viêm mạn, giảm nguy cơ xơ vữa động mạch.

• Thần kinh: tăng mật độ synapse, hỗ trợ học tập và trí nhớ.
• Tim mạch: giảm triglyceride, ổn định nhịp tim, hạ huyết áp nhẹ.
• Miễn dịch: cân bằng đáp ứng Th1/Th2, giảm tự viêm.

Sức khỏe thị lực phụ thuộc DHA trong phospholipid võng mạc, thiếu DHA liên quan thoái hóa điểm vàng. Người cao tuổi duy trì 200–300 mg DHA/ngày giảm tiến triển AMD (age-related macular degeneration).

Ứng dụng lâm sàng

EPA ethyl ester được FDA chấp thuận giảm triglyceride ≥500 mg/dL với liều 4 g/ngày (Vascepa®). Bệnh nhân tăng mỡ máu hỗ trợ thêm PPARα agonist để cải thiện profile lipid toàn diện.

Trong rối loạn tâm thần, thử nghiệm RCT cho thấy EPA ≥1 g/ngày cải thiện điểm Hamilton Depression Rating Scale 30% so với placebo. Liều EPA/DHA 1–2 g/ngày kết hợp SSRI nâng cao hiệu quả điều trị trầm cảm kháng trị.

Chỉ định	Liều dùng	Hiệu quả chính
Tăng triglyceride	4 g EPA-ethyl ester/ngày	Giảm 20–30% triglyceride
Trầm cảm	1–2 g EPA/DHA/ngày	Cải thiện 30% điểm RDS
Phát triển thần kinh	200–300 mg DHA/ngày (thai kỳ)	Tăng IQ trẻ sơ sinh

• Sử dụng EPA/DHA phối hợp statin cho bệnh nhân xơ vữa mạch vành.
• Bổ sung trước và sau sinh cải thiện kết quả phát triển toàn diện.
• Thể thao: giảm viêm cơ sau tập luyện, hỗ trợ phục hồi.

Liều khuyến nghị và hướng dẫn

FAO/WHO khuyến nghị 250–500 mg EPA+DHA/ngày cho người lớn khỏe mạnh để duy trì chức năng tim mạch. American Heart Association đề nghị bệnh nhân mạch vành mạn bổ sung 1 g/ngày dưới giám sát bác sĩ.

Phụ nữ mang thai và cho con bú cần ≥200 mg DHA/ngày để hỗ trợ phát triển não bộ bé. Người ăn chay hoặc dị ứng hải sản có thể dùng dầu tảo chứa 400–500 mg DHA/ngày.

1. Người lớn khỏe mạnh: 250–500 mg EPA+DHA/ngày.
2. Bệnh tim mạch: 1 g EPA+DHA/ngày.
3. Thai kỳ/bú mẹ: ≥200 mg DHA/ngày.
4. Rối loạn lipid nặng: 2–4 g EPA-ethyl ester/ngày.

Độc tính, tương tác và an toàn

Liều cao EPA+DHA (>3 g/ngày) có thể kéo dài thời gian chảy máu, giảm tiểu cầu nhẹ. Cần thận trọng khi phối hợp với thuốc chống đông như warfarin, aspirin và NSAIDs; theo dõi INR và công thức máu định kỳ.

Chất lượng sản phẩm ảnh hưởng đến an toàn: dầu cá bị oxy hóa sinh peroxid lipid gây gốc tự do. Nên chọn sản phẩm được kiểm nghiệm chỉ số peroxide (<5 meq O₂/kg) và đạt chuẩn IFOS, USP.

• Tương tác chống đông: warfarin, aspirin ↑ nguy cơ chảy máu.
• Peroxide lipid: kiểm tra chỉ số oxy hóa trước khi dùng.
• Chống chỉ định: rối loạn đông máu nặng, dị ứng hải sản.

Hướng nghiên cứu tương lai

Thiết kế ester tinh khiết (e.g. triglyceride phospholipid) để tăng sinh khả dụng và ổn định trong cơ thể. Các nghiên cứu lâm sàng giai đoạn II đang đánh giá hiệu quả của lysolecithin-EPA trong xơ vữa động mạch.

Ứng dụng công nghệ nano kết hợp PUFA với hạt nano liposome nhằm nhắm mục tiêu mô viêm, nâng cao hiệu quả điều trị viêm khớp và bệnh tự miễn. Nghiên cứu epigenetic cho thấy N-3 PUFA điều hòa methyl hóa gen liên quan chuyển hóa lipid.

• Ester hóa phospholipid: tăng hấp thu và phân bố mô
• PUFA-liposome nhắm mô viêm: thử nghiệm in vivo
• Epigenetic: ảnh hưởng methyl hóa DNA và biểu hiện gen

Tài liệu tham khảo

• National Institutes of Health, Office of Dietary Supplements. “Omega-3 Fatty Acids Fact Sheet for Health Professionals.” ods.od.nih.gov.
• Food and Agriculture Organization / World Health Organization. “Fats and Fatty Acids in Human Nutrition.” 2010. fao.org.
• Calder, P.C. “Omega-3 fatty acids and inflammatory processes.” Nutrients, 2010.
• Kris-Etherton, P.M. et al. “Fish Consumption, Fish Oil, Omega-3 Fatty Acids, and Cardiovascular Disease.” Circulation, 2002.
• Mozaffarian, D. “Does alpha-linolenic acid intake reduce the risk of coronary heart disease?” American Journal of Clinical Nutrition, 2005.